Historia Tarnogrodu

Historia Tarnogrodu

Czytany 6810 razy | piątek, 21 październik 2011

W roku 1567, król Zygmunt August na prośbę Stanisława Tarnowskiego, wojewody sandomierskiego i starosty krzeszowskiego zezwolił na lokalizację miasta na prawie magdeburskim. Zostało ono założone na 60 łanach w miejscu nieuprawianym zwanym Trocheingrod. Lokacji dokonał podstarości krzeszowski Florian Słąka, żonaty z Anną Bokrzycką, który otrzymał od króla 6 łanów ziemi i łąkę, a wkrótce wybudował w mieście łaźnię oraz dwa domy. Tarnogród znajdował się na terenie starostwa krzeszowskiego, które w 1576 roku, które w 1576 roku trafiło w ręce Marcina Ossolińskiego, a w 1580 roku król Stefan Batory zezwolił na wykup starostwa Janowi Zamoyskiemu. Po śmierci Floriana Słąki wójtostwo przeszło na jego syna Stanisława, a następnie objął je Stanisław Bielski z żoną Anną. Ci ostatni w 1631 roku sprzedali wójtostwo za 900 florenów Andrzejowi Canawasiemu, po którym dziedziczyła żona Maria. W 1701 roku wójtostwo wykupiła Anna Zamoyska. Nowi właściciele oddawali wójtostwo w użytkowanie majorom garnizonu zamojskiego, stąd folwark wójtowski zwano często majorostwem (W. Depczyński 1970, s. 27). Miasto zbudowano wokół nieforemnego czworobocznego rynku i obwiedziono wałem, zapewne ziemnym, z trzema bramami: jarosławską, korchowską i biłgorajską. W 1569 roku zbudowano w Tarnogrodzie szpital dla starców i kalek oraz kościół przyszpitalny p. w. Św Ducha. Przed 1591 roku wybudowano w mieście cerkiew i kościół p.w. NMP, św. Anny i św. Wawrzyńca, przy którym w 1598 roku powołano parafię i uposażono ją w 2 łany ziemi. Mniejsze uposażenie posiadała cerkiew, do której należało ½ łana ziemi. Przy cerkwi i kościele istniały szkoły wyznaniowe. Król Stefan Batory w przywileju z 1578 roku pozwolił mieszczanom zbudować ratusz i budynki z nim związane. Mieszczanie w drodze licytacji wydzierżawili ratusz wraz z 2 ogrodami za miastem, 3 jatki mięsne z kramnicami, sprzedaż świec i dziegciu, piekarnię, produkcje piwa oraz gorzałki i ich sprzedaż. Pobierano także opłatę od miar i wag wykonywanych w ratuszu. W 1588 roku Tarnogród wraz z całym starostwem krzeszowskim przeszedł na wieczysta własność Jana Zamoyskiego i jego potomków. W 1591 roku miasto liczyło 373 domy, z tego 57 domów przy rynku i dalszych 316 przy ulicach i na przedmieściach. Mieszkało tu ponad 100 rzemieślników, w tym rzadko spotykani w innych miasteczkach miecznicy, pancernicy, hafciarze, iglarze i złotnicy. W roku 1600 miasto po raz pierwszy nawiedziła zaraza, która później niszczyła miasto jeszcze trzykrotnie w latach: 1625, 1703 i 1722. W 1624 roku mieszczanie tarnogrodzcy wystawili za miastem drewniany kościół parafialny, odbudowany w latach 1632-34 przez ówczesnego proboszcza ks. Andrzeja Kłopockiego (W. Depczyński 1970, s. 25). Poważnych zniszczeń w mieście dokonały wojska nieprzyjacielskie w poł. XVII wieku. Najpierw Kozacy w 1648 roku wymordowali wielu mieszkańców oraz spalili 2 pierzeje domów przy rynku i łaźnię miejską, a nastepnie wojska węgierskie Rakoczego w 1656 roku spaliły m.in. kramnice przy ratuszu. Pożarowi zupełnie uległa także cerkiew odbudowana w 1645 roku (W. Depczyński, 1979, s. 25). W 1569 roku przywilej króla Zygmunta Augusta dla Stanisława Tarnowskiego, zabraniał osiedlania się Żydów w Tarnogrodzie. Jednak już w 1590 roku Żydzi osiedlili się w Tarnogrodzie powołując się na przywilej Stefana Batorego. W 1656 roku istniał w mieście kahał żydowski, który dawał do Zamościa pewną ilość ołowiu i prochu. W 1686 roku Żydzi otrzymali od Marcina Zamoyskiego prawo osiedlania się w mieście i wybudowali synagogę murowaną (W. Depczyński 1970, s. 26). Pod koniec XVI lub na początku XVII wieku założono cmentarz żydowski, który był czynny do 1942 roku. Drugi powstał w 1942 roku w miejscu egzekucji Żydów. Pierwszy kościół drewniany spalił się w 1629 roku. Następny wybudował Tomasz Zamoyski i ks. Andrzej Kłopocki w latach 1632-1634. W 1750 roku rozpoczęto budowę nowego, murowanego kościoła parafialnego według projektu Bernarda Moretyna. Budowę zakończono dopiero w 1777 roku. Pierwotnie cmentarz grzebalny istniał wokół kościoła. W XVII i XVIII wieku chowano zmarłych obok kaplicy Św. Rocha, który był początkowo używany jak cmentarz epidemiczny. W 1 poł. XVIII wieku wytyczono następny cmentarz grzebalny, który zamknięto w 1828 roku z powodu przepełnienia i wówczas założono cmentarz istniejący do dziś. Posiada on kształt wieloboku, zblizony do litery „L” o pow. 2 ha. Miasto zasłynęło w 1715 roku, tu bowiem odbyła się konfederacja generalna szlachty pod przewodnictwem Stanisława Leduchowskiego przeciwko królowi Augustowi II Sasowi i wojskom saskim (J. Górak 1990, s. 85). W 1787 roku przeniesiono z Łukowej do Tarnogrodu pocztę, a jej kierownikiem został Niemiec Wilhelm Zornberg. W 1790 roku funkcję tę objął Józef Olbrycht. Pod koniec XIX wieku kolejny kataklizm nawiedził miasto. W 1791 wybuchł pożar, który zniszczył wiele domów (M. Stworzyński 1834, przyp. 248). W 1810 roku Tarnogród został miastem powiatowym w obrębie departamentu lubelskiego i był nim do roku 1842, kiedy przyłączono go do powiatu zamojskiego. W 1870 roku Tarnogród utracił prawa miejskie, a odzyskał je ponownie dopiero w 1987 roku (J. Górak 1990, s. 85). W 1910 roku powstał w Tarnogrodzie szpital dla miejscowej jednostki wojskowej. Na ten cel zajęto wówczas drewniany budynek komory celnej, obok którego wybudowano z cegły 2 parterowe domy (W. Depczyński 1970, s. 58). Według spisu z 1827 roku Tarnogród jako miasto powiatowe i parafialne liczył 690 domów i 3941 mieszkańców. W 1858 roku notowano tu 507 domów (w tym 13 murowanych) i 4113 mieszkańców, w tym 1841 Żydów, natomiast w 1906 roku mieszkało tu 7287 osób, w tym 3733 Żydów (W. Depczyński 1970, s. 56). Pierwsza wzmianka o cerkwi w Tarnogrodzie pochodzi z roku 1591. Zniszczono ją prawdopodobnie w 1622-23 roku podczas najazdu tatarskiego, ale w roku 1643 parafianie odbudowali świątynię. W 1652 roku popem w cerkwi tarnogrodzkiej był o. Jan Wasilowicz (J. Kus 1992, s. 206). W 1765 roku notowano tu drewnianą cerkiew parafialną p.w. Św. Trójcy, która należała do dekanatu tarnogrodzkiego diecezji przemyskiej. W 1840 roku w skład unickiej parafii wchodziły: Tarnogród i Luchów. Liczyła ona wówczas 1168 parafian. W 1773 roku restaurowano miejscową cerkiew unicką, a w latach 1871-72 wybudowano nową. Ponadto w 1870 roku wybudowano w mieście cerkiew prawosławną, rozebraną w 1828 roku. Wierni prawosławni zajęli wówczas cerkiew unicką. Przy cerkwi do poł. XIX wieku istniał cmentarz grzebalny. Później zaczęto chować zmarłych na cmentarzu rzymskokatolickim (D. Kawałko 1994, s. 225). W 1 poł XIX wieku powstała w Tarnogrodzie szkoła elementarna, którą w 1851 roku zlikwidowano a utworzono unicką szkołę parafialną, która działa do 1864 roku. Pod koniec XIX wieku znajdowały się tu: szkoła 2-klasowa początkowa, dwie cerkwie (jedna murowana a druga drewniana), synagoga, żydowski dom modlitwy, przytułek dla starców, urząd gminy z kasą wkładowo – zaliczkową, stacja pocztowa i rogatka celna. Osada liczyła wtedy 620 domów i 5436 mieszkańców, w tym 2374 Żydów (SGKP, wypisy, s. 387-388). W 1920 roku powstała w Tarnogrodzie Publiczna Szkoła Powszechna (W. Depczyński 1970, s. 64). Według spisu z 1921 roku osada liczyła 756 domów i 4679 mieszkańców, w tym 609 Ukraińców i 2238 Żydów (Skorowidz..., t. IV, s. 9). W 1929 roku Józef Chadajewski posiadał tu 88 ha ziemi, a hr. Maurycy Zamoyski 74 ha. Tutejszy młyn należał wtedy do I. Zylberzweiga i I. Wajnryba (Ks. Adr. 1929, s. 600). W 1938 roku powstała w Tarnogrodzie Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska (W. Depczyński 1970, s. 65). 15 września 1939 roku doszło w osadzie do potyczki żołnierzy polskich z oddziału gen. Szylinga i gen. Boruty Spiechowicza z Niemcami. Zabito pewną ilość Niemców (brak dokładnych danych), ale zginą także jeden z żołnierzy polskich, a 2 dalszych zostało rannych. Nazajutrz Niemcy zajęli i spalili część osady oraz zabili kilku Żydów (W. Depczyński 1970, s. 69). W okresie okupacji hitlerowskiej utworzono w osadzie szkołę ukraińską, w której uczył 1 nauczyciel (J. Doroszewski 1984, s. 157). 1 listopada 1942 roku Niemcy zamordowali tu około 1800 Żydów, a pozostałych popędzono do Biłgoraja. Likwidacja Żydów ciągnęła się do końca roku i objęła ogółem około 2500 mieszkańców, w tym pewną ilość Polaków. 30 czerwca 1943 roku wysiedlono ludność polską z osady w ilości około 1000 mieszkańców (W. Depczyński 1970, s. 67-69; L. Siemion 1971, s. 259-260). W roku 1944 w Tarnogrodzie powołano zarząd gminy na czele z wójtem i radnymi. Powstawały nowe instytucje społeczne, m. in.: Kółko Rolnicze, Gminna Spółdzielnia „SCh”, Bank Spółdzielczy, Spółdzielnia Pracy „Metalowiec”, cegielnia, piekarnia, a także inne zakłady. W roku szkolnym 1962/63 otwarto 5-letnie Technikum Ekonomiczne i 3-letnią Zasadniczą Szkołę Handlową. Pracę wznowił Szpital Rejonowy i zaczęła znowu działać Ochotnicza Straż Pożarna. Od 1975 roku w Tarnogrodzie organizowane są spektakle teatralne w ramach Sejmików Wiejskich Zespołów Teatralnych. W 1987 roku Tarnogród decyzją Rady Ministrów odzyskał prawa miejskie. Dziś Tarnogród jest gminą miejsko-wiejską, którą zamieszkuje około 7250 mieszkańców, w tym w samym Tarnogrodzie 3560 mieszkańców, co stanowi 49% ogółu naszej lokalnej społeczności .

Tarnogród podzielony został na 5 dzielnic :

  • Przedmieście Płuskie,
  • Przedmieście Bukowskie, 
  • Przedmieście Różanieckie,
  • Przedmieście Błonie,
  • Śródmieście.